Stećci, srednjevjekovni monolitni nadgrobni spomenici predstavljaju jedinstveno kulturno nasljeđe, na cjelokupnom dinarskm području Bosne i Hercegovine, sjeverozapadne Crne Gore, jugozapadne Srbije i jugoistočne Hrvatske. U narodu su poznati pod raznim terminima (mramori, mramorje, kami, biljezi, belezi, bilizi, mašeti). Zbog izgubljenih uspomena i predanja o porijeklu ovih starih kamenih obilježja, najčešće su se smatrali tuđinskim, nepoznatim grobljima. Tako su dobijali i nazive grčka, rimska, svatovska i kaurska groblja. U nauci je ustaljen termin stećak, nastao od riječi stojećak, što označava nešto veliko, stameno.

Na osnovu dostupnih izvora smatra se da se stećci pojavljuju u drugoj polovini XII vijeka, te da njihova izrada prestaje u XVI vijeku. Mnogi kamenolomi otkriveni u neposrednoj blizini brojnih nekropola, govore o intenzivnoj klesarskoj djelatnosti na čitavoj teritoriji stećaka, o stvaralaštvu koje je svoj puni zamah i najveći domet dostiglo u rasponu od kraja XIV do kraja XV vijeka, kada se aktivno klešu i ukrašavaju.

Stećci su mahom skoncentrisani u nekropolama, često sa više desetina i stotina, ili sa svega nekoliko primjeraka. Nalaze se na uzvišenjima, pored rijeka i planinskih jezera, u besputnim krajevima, uz stare puteve, u pitomim uvalama, na pašnjacima, u šumama, na privatnim imanjima, u naseljima, uz savremene saobraćajnice. Sakralne građevine bile su takođe objekti uz koje su postavljani stećci često i svuda, pa danas egzistiraju i u sastavu aktivnih grobalja. Impozantan je i broj pojedinačnih, usamljenih primjeraka. Ispod stećaka su se sahranjivali pripadnici tri srednjevjekovne hrišćanske zajednice pravoslavne, rimokatoličke i bosanske.

Priroda nije dopuštala da prikazani ukrasi stećaka budu trajno sačuvani u kamenu. (Fotografija 2 – ©STECCIWH Kučarin – Goražde, Bosna i Hercegovina). Klimatski uslovi vjekovima su nagrizali ornamentiku plitkog reljefa na površini kamena, koja se na mnogim stećcima teško više može pročitati i vremenom gube plastičnost. Nebrojeno je nekropola koje su u lošem stanju, obrasle u vegetaciju, sa oborenim stećcima prekrivenih mahovinom i lišajem. Mnoge su uništene ili oštećene izgradnjom puteva i crkava, ili širenjem groblja na kojima se nalaze. Podaci govore da je oko 70.000 stećaka razasuto po brdsko planinskim predjelima Dinarskog gorja. Prema objavljenim izvorima, dosadašnjim istraživanjima na oko 3300 lokaliteta, u Bosni i Hercegovini je evidentirano oko 60.000, u Hrvatskoj 4.400, u Srbiji oko 4.100 i u Crnoj Gori oko 3.500 stećaka. Najviše nekropola sa najreprezentativnijim primjercima stećaka, ukrašenih obiljem figuralnih i dekorativnih motiva, locirano je na prostorima Huma (Hercegovina), među kojima je jedna od najljepših Radimlja kod Stoca.

Po obliku su prepoznatljive dvije vrste stećaka, položeni i stojeći monoliti. U prvu grupu spadaju ploče, sanduci i sljemenjaci (sarkofazi) sa postoljem i bez njega. Sljemenjaci su u formi kuće sa krovom na dvije ili četiri vode, pri dnu nešto uži. Među uspravnim, stojećim spomenicima raspoznaju se stupovi (obelisci), uspravne ploče (stele), krstovi i nišani. Postoji i obilje stećaka čiji su oblici amorfni. Dimenzije svih ovih formi su različite. Najbrojniji su sanduci, zatim ploče, a najmanje je sljemenjaka.

Najvrjednije i najoriginalnije umjetničke odlike stećaka su njihovi ukrasi i natpisi (epitafi), izvedeni u plitkom ili dubljem reljefu. Na pločama se mahom javljaju dekorativni detalji, a na ostalim oblicima dekorativni i scenski motivi, najčešće rađeni po romaničkim i gotičkim uticajima, u nekim krajevima i po vizantijskim uzorima. Najukrašeniji su sljemenjaci.

Po likovnim karakteristikama zastupljeni su: bordure, arkade, rozete, stilizovani krstovi, astralni, geometrijski, vegetabilni i floralni motivi, simboli oružja, pojedinačni likovi ljudi, životinja i fantastičnih bića, scene sa figuralnim i zoomorfnim predstavama.

Ornamentalne cik-cak trake, tordirane trake u obliku užeta, spiralne vreže, vitice sa trolistom, frizovi rozetica u vijencima, su dekorativni rubni detalji na stećcima, koji se javljaju samostalno ili u kombinaciji sa drugim motivima. (Fotografija 3 – ©STECCIWH Velika i Mala Cista – Hrvatska)

Najjednostavniji arhitektonski motiv sa polukružnim romaničkim arkadama i stubovima preplavio je stećke širom dinarskog regiona. Pojava gotičkih šiljatih arkada ograničena je na skroman broj spomenika (Dalmacija, dolina Neretve, Popovo polje).

U dekorativnoj obradi stećaka prisutni su brojni simbolički motivi kruga, sunca, polumjeseca, zvijezde. Krst je čest simbol u raznim varijantama, latinski, grčki, egipatski, svastika. Među oružjem zastupljeni su štit, mač, strijela, luk, koplje. Zanimanja simbolizuju nakovanj, čekić, visak, šestar, srp, motika, knjiga; biljne motive stablo, vijenac, rozeta, ljiljan, loza; predstave životinja pas, konj, vuk, lav, medvjed, jelen, zmija, ptica; fantastična bića, krilati konji i zmajevi.

Scenski motivi sa figuralnim i zoomorfnim predstavama prezentovani su raznim prizorima lova na jelene, igara u kolu, dvoboja, turnira konjanika.

Daleko rjeđi je broj stećaka na kojima su uklesani epitafi, grobni natpisi, izvedeni rukom lokalnih majstora (kovača). Predstavljeni narodnim jezikom, natpisi otkrivaju imena pokojnika i klesara, govore o istorijskom događaju ili prenose neku narodnu mudrost i filozofsku misao.

Višedecenijska sistematska regionalna istraživanja stećaka, brojne publikacije i izložbe, uključili su ove jedinstvene objekte kulturne baštine u različite vidove programa zaštite i prezentacije, što je pogodovalo formiranju visokog nivoa svijesti o njihovom značaju i očuvanju autentičnosti i integralnosti.

Po različitosti tipova, brojnosti, bogatstvu dekorativnih motiva, pojavi natpisa različitog sadrđaja, stećci predstavljaju jedinstvenu pojavu u srednjevjekovnoj umjetničkoj i arheološkoj baštini. Kao zajedničko dobro Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije i Crne Gore, pod nazivom Stećak, medieval tombstones (Stećci, srednjevjekovni nadgrobni spomenici), sa 28 nekropola, 2016. godine su upisani na UNESCO listu svjetske kulturne baštine.

U Bosni i Hercegovini je 20 nekropola proglašeno svjetskom baštinom (Radimlja u Stocu; Biskup u Konjicu; Kalufi u Nevesinju; Borak u Rogatici; Maculje u Novom Travniku; Dugo Polje u Jablanici; Gvozno u Kalinoviku; Grebice-Bunćići u Radmilovića Dubravi u Bileći; Bijača u Ljubuškom; Olovci u Kladnju; Mramor u Musićima u Olovu; Kućarin-Donje Polje u Žilićima u Goraždu; Boljuni u Stocu; Umoljani u Trnovu; Luburića Polju u Sokocu; Bečanima u Šekovićima; Crkvina u Foči; Čengića Bare u Kalinoviku (Fotografija 1 ©STECCIWH) i Ravanjska Vrata u Kupresu).

U Hrvatskoj su 2 nekropole proglašene svjetskom baštinom (Velika i Mala Crljivica u Cisti Provo i Sveta Barbara u Dubravki u Konavlima).

U Srbiji su 3 nekropole proglašene svjetskom baštinom (Mramorje u Rastištu u Bajinoj Bašti; Mramorje u Perućcu u Bajinoj Bašti i Grčko Groblje u Hrti u Prijepolju). U Crnoj Gori su 3 nekropole proglašene svjetskom baštinom (Grčko Groblje u Novakovićima u Žabljaku; Žugića Bare u Novakovićima u Žabljaku i Grčko Groblje u Šćepan Polju u Plužinama).